سەلیم حەقیقی
گەشتێک بۆ جیهانی شیعر و بەرهەمەکانی، “یوونس ڕەزایی”
لە گۆڕەپانی ئەدەبی هاوچەرخی کوردیدا، لەناو فرەیی ڕێباز و شێوازەکانی وێژەی کوردستان و لە جیلی سێهەمی شاعیرە نوێخوازەکان، ناوی “یوونس ڕەزایی” وەک ئەستێرەیەکی گەش نەک هەر لە ئاسمانی بەرز و تژی لە هەسارەی شیعری کوردیدا، بەڵکوو لە بواری ڕەخنەی ئەدەبی و ئەدەبیاتی منداڵانیشدا دەدرەوشێتەوە و شوێنپەنجە دیار و بەرچاوە. شاعیرێک لەهەناوی بووکی کوردستان، لە دڵی موکریان سەرچۆپی دەکێشێ و گەڕیی شایی وێژەی خەملاندووە. کاک یوونس، وشە نەک وەک ئامرازێکی ڕووت، بەڵکوو وەک بوونەوەرێکی زیندوو و پڕ لە توانستی شاراوە دەبینێت و ئەرکی خۆی لە دۆزینەوە و ئاشکراکردنی ئەم توانستانەدا پێناسە دەکات. ئەو لە ڕیزی ئەو شاعیرە نوێخواز و مۆدێرنانەدایە هەر لە هەنگاوی یەکەمەوە، توێکڵی هەڵسووکەوتە باو و کلیشەییەکان لەگەڵ زماندا دەشکێنن و ڕێگەیەکی نوێ دەگرنە بەر و هاوشانی گەلانی پێشکەوتووی گەردوون ئەسپی خۆی لە مێرگی ئەدەبیاتدا لێنگ دەدات!
خاڵی دەستپێکی ئەم شاعیرە لە ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ زماندا، تێگەیشتنە لە سنووردارێتی سیستەمی هێڵی و نووسینی ئاسۆیی. ئەو بە وردی هەستی بەوە کردووە؛ زنجیرەی وشەکان لەسەر کاغەز، بە تەنیا ناتوانێت هەموو وردەکارییەکان، ئاڵۆزییەکان و چینە ماناییەکانی وشەیەک ئاشکرا بکات. وشە لە ڕوانگەی ئەودا، قەبارەیەکی سێ ڕەهەندی هەیە، مەنشورێکە کە تیشکی مانا لە گۆشەی جیاوازەوە دەهاوێژیت و دەرهاویشتە و وێنەی جۆراوجۆر دروست دەکات. هەر بۆیە، شاعیر دەست دەکات بە “گەیشتن بە کرۆکی وشە” یان “دەرکێشانی زاتی وشە”. ئەم هەوڵە، پرۆسەیەکی پاسیڤ و سادە نییە؛ بەڵکوو تێکۆشانێکی چالاکانەیە، جۆرێک لە زۆرانبازی و ململانێی بەردەوامە لەگەڵ ئەم یەکە زمانییەدا. ڕەزایی لە گۆشە نیگای جیاوازەوە سەیری وشە دەکات، دەیخولێنێتەوە، هەڵیدەوەشێنێتەوە، وەردی دەداتەوە و لە چوارچێوە و کۆنتێکستی جیاوازدا تاقی دەکاتەوە. ئەم لێکۆڵینەوە قووڵ و فرەڕەهەندە، بە شێوەیەکی سروشتی لە بەندی پێکهاتە هێڵییەکان ڕزگاری دەکات و بەرەو سیستەمێکی دینامیکتر، بازنەیی و تەنانەت خولی (پریودیک) ئاڕاستەی دەکات. وەک بڵێی شاعیر لە خولگەیەکدا بە دەوری وشەدا دەسووڕێتەوە هەتا هەموو لایەنەکانی هەست پێ بکات و بیانناسێت و پاشان ئەم ئەزموونە لە قاڵبی شیعردا دابڕێژێتەوە، ئەمەیە کە سنووری وشە تێدەپەڕێنیت و خۆی دەبێتە زمان و دێتە گۆ.
ئەم ڕێبازە تایبەت و ناوازەیە، بووەتە هۆی سەرهەڵدانی شێوازێکی تایبەتی کە بە ناوی “شیعری شێت”ەوە یادی لێ دەکرێت. یوونس ڕەزایی، بە پێشەنگ و بە گوتەی هەندێک ئاڵاهەڵگری ئەم ڕەوتە شیعرییە لە ئەدەبیاتی کوردیدا هەژمار دەکرێ. “شێت” لێرەدا، نەک بە مانای شێتی و لەدەستدانی ئاوەزە، بەڵکوو وەک چەمکێکی حەودالئاسا و سەرگەردانیی ئاگایانە، دەربازبوون لە نۆرم و کۆیلەی زمانی و عەقڵانییە باوەکان یان پێشداوەرییەکان و گەیشتن بە جۆرێک لە دەربڕینی ڕەسەن و بێ پەردەیە کە لە قووڵایی ئەزموونی ژیان و ڕوانینی شاعیرانەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم شێوازە بە شکاندنی ڕستەسازی باو، یاری کردن بە دەنگ و ئاواز و کێش و دروستکردنی وێنەیەکی دەرهەست و پەیوەندی چاوەڕواننەکراو، خوێنەر لە ئاستی مانای ڕواڵەتی تێدەپەڕێنێت و بەرەو چینە قووڵترەکانی هەست و چەمک ڕادەکێشیت. بەرهەمەکانی وەک “شین ترین بەتاڵ” یان “منم شاعیری ژنانی چاوەڕوان” نموونەی بەرجەستەی ئەم ستایلەن کە تێیاندا، زمان دەکەوێتە خزمەت دەربڕینی دۆخە ئاڵۆزەکانی مرۆڤ، تەنیاییەکان، چاوەڕوانییەکان و قەیرانەکانی بوون، بەڵام نەک بە زمانێکی گێڕانەوەیی و ڕاپۆرت ئاسا، بەڵکوو بە دەربڕینێکی سەرهەڵگرانە وەک بڵێی لە دڵی هەمان دۆخەکانەوە دەردەقولێت. ئەم ڕێبازە بووە پرسیار و مشتومڕێکی جیددی لە ناوەندە ئەدەبییەکانی کوردستاندا و کاریگەریی لەسەر شاعیران بە تایبەت لاوەکان داناوە.
خاڵێکی جێی سەرنج لە شیعری ڕەزاییدا، پەیوەندی نێوان ئەم فۆرمە داهێنەرانەیە و ڕیشە کلتووری و نەتەوەییەکانیەتی. لە کاتێکدا شیوازی “شێت” بە شکاندنی پێکهاتە نەریتییەکان، توانستی جیهانی بوونەوەی لە خۆیدا هەڵگرتووە و دەتوانێت لەگەڵ خوێنەرانی دەرەوەی سنوورە زمانی و کلتوورییەکاندا پەیوەندی دروست بکات، لە هەمان کاتدا وەک شاعیرێکی ئازای نەتەوەیی پابەندە بە ناسنامە و شوناسی خۆیەوە. لە نێو چینە جۆراوجۆرە شیعرەکانیدا، زۆرجار بۆنی نیشتمان، خەم و خولیای ناسنامەیی و ئەوەی دەتوانرێت پێی بوترێت “ئەدەبی بەرگری” یان خۆڕاگری، دێتە سەر هەست و وەک بۆنی بارانەیی پاییزیی ئاخ و خاک ئاوێتە دەکات. ئەم دوو لایەنە –داهێنانی فۆرم و پابەندبوونی نیشتمانی– لە کارەکانی ئەودا نەک لە دژیەک، بەڵکوو لە تێکەڵاوییەکی دیالێکتیکیدا کار دەکەن. ئەم تێکەڵاوییە وایکردووە شیعرەکانی هەم لە ڕووی فۆرمەوە تازە بن و هەم دەنگدانەوەیەکی زۆریان لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا هەبێت. زمانی شاعیرانەی ئەو دەبێتە ئامرازێک بۆ دەربڕینی ئەزموونی ژیانی کورد، مێژوو، ئازارەکان و ئاواتەکانی نەتەوەیەک، بەڵام بە تێڕوانینێکی مۆدێرن و زمانێک کە لەبەر کلیشەکان ڕادەکات.
ڕێبازی فەلسەفی بوونگەرایی “Existentialism”، لەسەر سێ بناغە ڕۆنراوە؛ مرۆڤی ئازاد، هەڵبژاردن و دەروەستی. لە باوەڕەکانی ئەم ڕێبازە فەلسەفییەدا کە دەکرێ “ژان پۆل سارتر” وەک سەرڕێچکەی ئەم فەلسەفەیە دابنێین، ئازادی وەک بناغەیەکی سەرەکی دێتە ئەژمار، “مرۆڤ مەحکوومە بە ئازادی”، لە ڕستە هەرە بەناوبانگەکەیتی. ئەم ئازادییە هەم بە مانای سەربەستی لە هەڵبژاردنی جۆری ژیانە و هەم بە مانای ئازادی بەیان بۆ نووسەرە، نووسەر ئازادە و سەربەستە ئەوجۆرەی فام دەکات و دەبینێت جیهان وێنا بکات و بەرپرسیارەتی ئەم وێنایەش وەئەستۆ بگرێ. یان ئەوەیکە لەهەمبەر دەروەست بوون، پێێ وایە، نووسەر یان شاعیر ناتوانێ و نابێ بەنیسبەت پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی سەردەمی خۆی بێ تەفاوەت بێ.
لە دێر بە دێری شێعرەکانی ڕەزاییدا وێڕای ئەوەیکە وەستایانە هەوڵی داوە جیهان شمولیان بکا، چوونکە هەموو ئەو ئازار و ژان و نەهامەتی و ستەمانەی لە گەلانی زوڵم لێکراو دەکرێن یان هەموو ئەو ئازارانەی مرۆڤ وەک تاک لە سیستەمە سیاسییەکان دەیچێژێ یان بە جۆرێک دەچەوسێتەوە، وەک یەکن، کورد و نیشتمانەکەشی کردووتەوە لوتکەی چیایەکی بەرز و کردوویەتییە دووربینێک و ڕۆچنەیەک بە غەمەکانی خۆی وەک تاکێکی کوردستانی ئاواتەکانی دەچڕێ و دەیکاتە پردێک بۆ هەموو ئازارەکانی مرۆڤایەتی. ئەمە بەمانای وشە دەروەست بوونی ئێگزێستانسیالیستییە، شاعیرێک کە لە لە ئاسمان دابەزیوە و لەناو کۆمەڵگە و بۆ خەڵک و کەڵکەڵەکانیان، ویست و داخوازەکانیان وشە و ڕستە و مۆسیقا دەخولقێنیت. ناوبراو بەدوای گەڕانێک بۆ دۆزینەوەی تەنیایی مرۆڤ و مانا و مەرگ و خوێن و سروود و شایی، بەردەوام بیر دەکاتەوە، دادەگەڕێ، هەڵدەکشێ، ڕادەبێ و گێڕی پێچەوانە دەکات! ئەو دەیهەوێ تابووەکان بشکێنیت، سنوورەکان لەبەر یەک هەڵبوەشێنیتەوە و ئازاد بێ، ئازاد بن، ئازاد بین…ئازاد و ڕزگار و سەربەست.
ئەو دەرەوەستی و هەڵبژاردنە ئازادە، بەبێ ترس و دڵەڕاوکە بەڵام بە قوژبنی سیلەی وشە شارەزایانە گەمە دەکات؛ بۆ وێنە لە “هەروەزی تینوێتییە…لەچیای مەغڵووبی تەنیایی” شەنگاڵ دەچڕێ. لە شێعری “ئامادەم لەڕیزی خوێندا…گەر تینوبێ کات بەناوم”(تەنیایی لە تیراژی پایزدا)؛
ناوم بنووسن تکایه
له ڕیزی ئەو چۆمانەدا
منیش به نێو پەنجەکانی نیشتمانمدا دەچۆڕم…
یان لە “سەردەمێکه سەربازم؛ هاوسنووری باڵنده”(هەمەن دەفتەری شێعر)، ئەوین بە نیشتمان دەگەینێتە سەرچڵەپۆپە. یان لە “گەمژەیەک بە دەم جوغڕافیاوە” بە ئاشکرا پرێسکەی دڵی دەکاتەوە و بەڕە لەسەر هەتیوان هەڵدەداتەوە و دەڵێ:
من نەخشەی خۆم لەسەر ڕەوەز دەکێشمەوە
ڕوو بە ڕۆژهەڵاتی هاوار
دەنگ دەدەمەوە
لە جوغڕافیای بریندا.
ئەمە ئەو ئازاد بوون و هەڵبژاردنی سەربەست و دەروەستی و پابەندبوونەیە سارتر باسی دەکات و یوونسی شاعیر ئیمانی پێیەتی و لەپێناویدا وشە دەخاتە قۆچەقانی و بە دیواری قەڵای نگریس دادەدا و هەر دەیهاوێ هەتا دایدەڕمێنێ و تیشکی هیوا بەسەر ئاخی نیشتمان دادەبارێنیت.
زمانی شیعریی ڕەزایی، خۆی دیاردەیەکی شایەنی تێڕامانە. ئەو وەفادارە بە زمانی کوردیی پەتی و کەڵک لە وشەی ڕەسەن وەردەگرێت، بەڵام لە هەمان کاتدا، خۆی لە بەندی ڕێسا ڕێزمانییە وشک و بێ ڕۆحەکاندا قەتیس ناکات. زمانەکەی “ڕەوانییەکی تایبەت” و نەرمی هەیە؛ جۆرێک لە شلێتی و نەرمی کە ڕێگەی پێدەدات چەمکە ئاڵۆزەکان و پرسەکانی ڕۆژ لە قاڵبێکی نوێ و تازەدا دابڕێژێت. “من کاڵترین ئاسۆی ماچێک دەچێژم”(سەردێڕی شێعرێکی خوێناوی به پەیڤی داره بەن- دەفتەرە شێعری منم شاعیری ژنانی چاوەڕوان) هەوڵ دەدا لە زمانەکەیدا کەڵک لە وشەی دەوڵەمەندی کلاسیک و هەروەها زمانی ئاخاوتنی خەڵک وەربگرێت، بەڵام بە شێوازێکی داهێنەرانە و سێحراوی و پەمەیی! ئەو بە ڕوانگەیەکی ڕەخنەگرانەوە، ڕاستییە کۆمەڵایەتی، سیاسی و کلتوورییەکانی دەوروبەری خۆی دەخاتە ژێر پرسیارەوە و زمان، گرنگترین ئامرازیەتی لەم ڕووبەڕووبوونەوە ڕەخنەییەدا. ئەم زمانە، هەندێک جار تاڵ و ئازاردەرە، هەندێک جار گاڵتە دەکات و هەندێک جار لێوانلێوە لە هەستێکی غینایی و نۆستالژیک، بەڵام هەمیشە خاوەنی یەک تایبەتمەندی هاوبەشە: ڕەسەنایەتی و ڕاستگۆییەک کە لە فیلتەری زەینی داهێنەر و ئەزموونی تاکانەی شاعیرەوە تێپەڕیوە.
سەرسووڕمانی حەقیقەت و داڕژانی مەرگ
وەک دوورگەی حەقیقەت لێوڕێژی مەرگم من
تەنیا هەر ڕژانی بزەتە ئاماژەی سەرسووڕمان بۆ دڵم
لە دوورگەی بزەتدا تەنیایی لیۆرێژە لە من و
من هەروا لە چاوتا کە بارین
لە لەشتا
کە مردن
من هەروا…
(من هەروا لە چاوتا-من هەروا- دەفتەرە شێعری شینترین بەتاڵ)
بەڵام جیهانی ئەدەبیی یوونس ڕەزایی تەنیا بە شیعر کۆتایی نایەت. ئەو حزوورێکی چالاک و کاریگەری لە بواری ئەدەبیاتی منداڵانیشدا هەیە. چالاکییەکانی ئەو لەم گۆڕەپانەدا دەتوانرێت بە سێ لقی سەرەکیدا دابەش بکرێت: وەرگێڕانی چیرۆکی بیانی بۆ منداڵان، نووسینەوە و داڕشتنەوەی چیرۆکە فۆلکلۆری و خۆماڵییەکان بۆ منداڵان و هۆنینەوەی هۆنراوە. ئەم لایەنە لە کارنامەی ڕەزایی، نیشاندەری خەمخۆری و پەرۆشی ئەو بۆ گواستنەوەی کلتوور، زمان و بەها مرۆییەکان بۆ نەوەی داهاتووە. وەرگێڕانی بەرهەمە دیارەکانی جیهان، منداڵانی کورد بە ئاسۆی نوێی ئەدەبیاتی جیهان ئاشنا دەکات و نووسینەوەی چیرۆکە زارەکی و نەتەوەییەکان، پەیوەندییان لەگەڵ ڕیشە کلتوورییەکانیان پتەوتر دەکات. هۆنراوەکانی ئەو بۆ منداڵانیش بێ گومان لە هەمان جەوهەری داهێنان و نیگای ورد بۆ زمان بەهرەمەندن و هەوڵ دەدات دنیای ڕەنگین و پڕ لە نهێنی منداڵی بە زمانێکی شیاو و سەرنجڕاکێش بخاتە ڕوو.
لە پاڵ شاعیری و کارکردن لە بواری منداڵاندا، یوونس ڕەزایی وەک ڕەخنەگرێکی ئەدەبیش ناسراوە. نیگای ورد و شیکارانەی ئەو بۆ بەرهەمە ئەدەبییەکان، چ لە قاڵبی ڕەخنەدا و چ لە هەڵبژاردنی بەرهەمەکان بۆ وەرگێڕان یان ناساندن، هەروەها بەشداربوون لە چالاکی و کێبرکێ ئەدەبییەکان وەک داوەر، نیشانەی شارەزایی و ئاگایی ئەوە لەسەر ڕەوتە ئەدەبییە هاوچەرخ و کلاسیکەکان و ژانرە جۆراوجۆرە وێژەییەکانە. ئەم تێڕوانینە ڕەخنەییە، بێ گومان کاریگەری لەسەر بەرهەمی شیعریی خۆشی هەبووە و بە پیت و پوختەیی کارەکانی قورستر دەکات. ئەو شاعیرێکە کە تەنیا نانووسێت، بەڵکوو بیر لە چییەتی و چۆنییەتی نووسینیش دەکاتەوە.
لەکۆتاییدا، دەتوانین یوونس ڕەزایی وەک کەسایەتییەکی فرەڕەهەند و کاریگەر لە ئەدەبی هاوچەرخی کوردیدا بناسین. شاعیرێک کە بە بوێرییەوە، سنوورەکانی زمان و فۆرمی تێپەڕاندووە و ستایلێکی نوێ و تایبەت بە خۆی دامەزراندووە؛ شێوازێک کە لەگەڵ هەبوونی توانستە جیهانییەکانیدا، بە قووڵی لە کلتوور و ناسنامەی کوردیدا ڕیشەی داکوتاوە. ئەو بە “شیعری شێت”، ئاسۆی نوێی بە ڕووی دەربڕینی شاعیرانەدا کردەوە و نیشانی دا کە چۆن دەکرێت لە دڵی ئاڵۆزیی ڕواڵەتییەوە، بە نەزمێکی ناوەکی و مانایەکی قووڵتر گەیشت. لە هەمان کاتدا، پابەندبوونی ئەو بە ئەدەبیاتی منداڵان و ڕۆڵی وەک ڕەخنەگرێکی ئەدەبی، وێنەیەکی کامڵتر لە کەسایەتییەکی ڕۆشنبیر پێشکەش دەکات کە خەمخۆری زمان، ناسنامە و داهاتووی ئەدەبی نەتەوەکەیەتی. جیهانی شیعریی یوونس ڕەزایی، بانگهێشتێکە بۆ گەشتێک لە قەڵەمڕەوی پڕ نهێنی و شاراوەی وشە، شوێنێک کە زمان لە بەند و کۆتەکانی ڕۆژانە ڕزگاری دەبێت تا ڕەسەنترین و شاراوەترین چینەکانی هەبوون و هەست ئاشکرا بکات. ئەو شاعیرێکە کە زۆرانبازی لەگەڵ وشاندا دەکات تا مرواری مانا لە سەدەفی زمان دەربهێنێت و بیخاتە بەر دیدەی خوێنەر، ئەو سنووری وشەی تێپەڕاندووە خۆی شێعرێکی نەتەوەییە بۆ نیشتمان.
